(Źródło: Zbigniew Moździerz, Budownictwo i architektura od powstania Zakopanego do odzyskania przez Polskę niepodległości, Przestrzeń/Urbanistyka/Architektura, 1/2020, s. 89–106)
Zaczątkiem budownictwa ludowego w Tatrach i u ich podnóża były szałasy i koliby pasterskie. Były to obiekty tymczasowe, wznoszone naprędce, przeważnie bez udziału wykwalifikowanych cieśli. Do najbardziej charakterystycznych należały koliby kamienne, szałasy niskozrębowe oraz wysokozrębowe wąskofrontowe i szerokofrontowe. Gdy osadnictwo stałe dotarło pod Giewont, podstawowym typem zabudowy były zagrody jednobudynkowe (chałupa jednoizbowa z sienią oraz stajnia), które pod koniec XVIII w., a powszechniej w 1 poł. XIX w., zastępowały zagrody dwubudynkowe – chałupa dwuizbowa z sienią oraz osłaniający ją od strony zachodniej budynek gospodarczy (tzw. L-ka). W Zakopanem rozpowszechniły się dwa zasadnicze typy budynków mieszkalnych – chałupa śląsko-spiska oraz klasyczna chałupa podhalańska. Główne różnice w architekturze tych obiektów wynikały z rzutu poziomego i rozkładu pomieszczeń. Najstarsze rozplanowanie wiąże się z rzutem wydłużonego prostokąta, na którym sień, „izba czarna” oraz „biała” (ewentualnie z komorą) rozmieszczone były w układzie jednotraktowym, w amfiladzie. Układ ten, wywodzący się z jednoizbowego domu śląsko-spiskiego, rozpowszechnił się na terenie całego północnego Podtatrza. Na Skalnym Podhalu, zastąpił go bardziej symetryczny, również o rzucie wydłużonego prostokąta, z „izbą czarną” i „białą” rozlokowanymi po obu stronach sieni (przy „izbie białej” często występowała komora), charakterystyczny dla klasycznej chałupy podhalańskiej.
Dzisiejsze Zakopane powstało dzięki powiązaniu dwóch odrębnych czynników gospodarczych złączonych ze sobą ekonomicznie – rolniczo-pasterskiego osadnictwa u podnóża Gubałówki (koniec XV w.) z centrum w obrębie tzw. nawsia (usytuowanego we wschodniej części ulicy Kościeliskiej i stanowiącego najstarszą część wsi Zakopane) oraz osadnictwa przemysłowego skupionego w obrębie górniczo-hutniczej osady w dzisiejszych Kuźnicach (ok. poł. XVIII w.). Komunikację między tymi ośrodkami stanowiły Krupówki, ciągnące się pierwotnie od zbiegu ul. Kościeliskiej i Nowotarskiej aż do Hut Hamerskich „Zakopane”. Tak więc krzyżowanie różnych interesów gospodarczych w Tatrach leżało od zarania dziejów u podstaw rozwoju Zakopanego. Wypasający owce na halach tatrzańskich pasterze ze wsi Niżnego Podhala wznosili na polanach szałasy i koliby pasterskie. Był to początek podhalańskiego budownictwa ludowego w tym rejonie. Pierwsze formy architektoniczne obce ludowej tradycji przyniesione zostały przez hawiarzy i hamerników prawdopodobnie jeszcze w XVII w. Budownictwo ludowe przybrało zdecydowane formy stylistyczne na przełomie XVIII i XIX w., a dworsko-przemysłowe na początku XIX w. W pierwszych latach XIX w. Tatry stały się też magnesem przyciągającym turystów, a w tatrzańskim klimacie zaczęto upatrywać właściwości leczniczych. Tak więc Zakopane stało się ośrodkiem turystyczno-uzdrowiskowym ściągającym coraz większe rzesze turystów, letników i kuracjuszy. Sprzyjało to nadal rozwojowi w Zakopanem obu tendencji – obok budownictwa ludowego, a potem architektury regionalnej (podhalańskie budownictwo ludowe, styl zakopiański, styl zakopiański drugi, nowy regionalizm – wolny funkcjonalizm, styl nowozakopiański po współczesny regionalizm), rozwijał się nurt kosmopolityczny (klasycyzm, styl szwajcarski, historyzm i eklektyzm, modernizm i funkcjonalizm, socmodernizm po późny modernizm).
Rozwojowi Zakopanego sprzyjało doprowadzenie w 1884 r. kolei z Krakowa do Chabówki. Lansowanie miejscowości jako uzdrowiska, wspierane działalnością Towarzystwa Tatrzańskiego oraz propagowanie jego walorów klimatycznych, doprowadziło w 1886 r., do uznania miejscowości jako Stacji Klimatycznej. W tym czasie następował stopniowy rozwój budownictwa podhalańskiego, m.in. zaczęto adaptować poddasza na cele mieszkalne. Był to jednak przede wszystkim okres rozwoju w Zakopanem architektury letniskowej – początkowo w stylu szwajcarskim, a w ostatniej dekadzie XIX w. także w stylu zakopiańskim.
Kolejny „skok cywilizacyjny” nastąpił w pierwszych latach XX w., po doprowadzeniu kolei do samego Zakopanego (jesień 1899). Dzięki transportowi kolejowemu umożliwiającemu sprowadzanie materiałów ogniotrwałych zaistniały wówczas warunki do ograniczenia plagi pożarów, z których dwa ostatnie (w latach 1899 i 1900) przyniosły szczególnie dotkliwe zniszczenia w centrum uzdrowiska. W 1900 r. wybudowano pierwsze kamienice eklektyczne przy ul. Krupówki.
(Źródło: Tatrzański Park Narodowy)
To jedyny park w Polsce o charakterze alpejskim. Tatry, jako jeden z najpiękniejszych zakątków naszego kraju, przyciągają rzesze turystów z kraju i z zagranicy. Z utrzymującą się w ostatnich latach liczbą turystów w okolicach 4 mln rocznie należą do najczęściej odwiedzanych regionów kraju. TPN o powierzchni 21197 ha należy do największych parków narodowych w Polsce. Położony jest na południowych krańcach województwa małopolskiego. Od południa TPN sąsiaduje ze sło¬wackim Tatrzańskim Parkiem Narodowym (TANAP-em), a od północy z miastem Zakopane oraz gminami Kościelisko, Poronin i Bukowina Tatrzańska. Około 70 proc. powierzchni Parku zajmują lasy i zarośla kosodrzewiny, a pozostałe 30 proc. to murawy wysokogórskie, skały i wody. Ochroną ścisłą objęte jest prawie 149,9 km2 ha powierzchni, w tym całe piętro turni, hal i prawie całe piętro kosodrzewiny (prawie, bo niewielkie fragmenty powyżej górnej granicy lasu, zwłaszcza w rejonie Trzydniowiańskiego Wierchu znajdują się w strefie ochrony krajobrazowej – Wspólnota Leśna Uprawnionych 8 Wsi w Witowie) oraz prawie całe lasy regla górnego (za wyjątkiem Dol. Chochołowskiej i Lejowej – też Wspólnota), a także część lasów regla dolnego. Ponad 34,8 km2 ha stanowią w Parku obszary ochrony czynnej. Przeszło 27,1 km2 Parku posiada status obszaru ochrony krajobrazowej (m.in. Dol. Chochołowska).
Tatry cechuje urozmaicona budowa geologiczna i rzeźba terenu oraz bogac¬two i zróżnicowanie pozostałych elementów środowiska przyrodniczego. Najbardziej charakterystycznymi gatunkami zwierząt dla TPN są kozica, świstak oraz niedźwiedź brunatny. Rośliny symboliczne dla regionu to szarotka alpejska i lilia złotogłów.
TPN udostępniany jest dla różnych form aktywności czło¬wie¬¬ka (m.in. turystyka piesza, rowerowa, taternictwo, narciarstwo). Do dyspozycji odwiedzających Park jest 275 km znakowanych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności: od bardzo łatwych po bardzo trudne i wyposażone w urządzenia asekuracyjne jak łańcuchy, klamry i drabinki. Znakowane szlaki prowadzą także do 6 jaskiń udostępnionych dla turystów. Na obszarze Parku znajduje się 8 schronisk turystycznych, które czynne są przez cały rok. Posiadają one niewielką bazę noclegową i świadczą usługi gastronomiczne. Ponadto na terenie TPN znajduje się kolej linowa z Kuźnic na Kasprowy Wierch.
Do miejsc najczęściej wybieranych przez turystów zaliczyć można: Morskie Oko, Dolinę Kościeliską, Dolinę Chochołowską, Kasprowy Wierch i słynny Giewont.
(Źródło: Tatrzański Park Narodowy)
Dolina Chochołowska jest największą (ponad 35 kilometrów kwadratowych) i najdłuższą (około 10 km) z dolin w Tatrzańskim Parku Narodowym. Jest doliną walną, ogranicza ją główna grań Tatr na odcinku od Wołowca do Siwego Zwornika. Dolina Chochołowska rozgałęzia się na trzy główne części (od zachodu Dolina Wyżnia Chochołowska, Dolina Jarząbcza i Dolina Starorobociańska). Wylot Doliny Chochołowskiej znajduje się w pobliżu Siwej Polany, na wysokości ok. 910 m n.p.m. Najwyższym szczytem nad Doliną Chochołowską jest Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.). Ten rejon Tatr znany był człowiekowi od czasów bardzo odległych. U wylotu Doliny Lejowej, sąsiadującej z Doliną Chochołowską, archeolodzy znaleźli ślady obecności łowców paleolitycznych z końca epoki lodowcowej. Dolinę Chochołowską już w pierwszej połowie XIV wieku mogli odwiedzać myśliwi i poszukiwacze ziół. W połowie XV wieku pojawili się w Tatrach poszukiwacze kruszców. W roku 1520 na rozkaz króla Zygmunta Starego powstały sztolnie w Dolinie Starej Roboty (nazwa tej doliny świadczy o prowadzeniu w niej robót górniczych od niepamiętnych czasów). W XVII wieku powstała huta na Polanie Huciska, a w niedalekich Baniach kopano rudę żelaza aż do początków XIX wieku. Równolegle z górnictwem i hutnictwem od XV wieku rozwijało się tu pasterstwo. Owce wypasano głównie powyżej górnej granicy lasu oraz w lasach, natomiast na polanach prowadzono gospodarkę polaniarską, czyli wypas i zbiór siana. Pozostałością po tamtych czasach są zabytkowe szałasy pasterskie – na Polanie Chochołowskiej znajduje się największa grupa takich budynków w TPN. Obecnie jest tu prowadzony kulturowy wypas owiec i krów, którego celem jest czynna ochrona polan, a także podtrzymanie tradycji pasterskich. W dolinie działają dwie bacówki – na Polanie Chochołowskiej oraz Polanie Huciska. Latem można w nich kupić oscypki i napić się żentycy. Owce pasą się także poza parkiem u wylotu doliny – na Siwej Polanie. Po rozbiorach Polski władze austriackie postanowiły sprywatyzować Tatry i cały ich obszar podzielony na sekcje zaoferowano do sprzedaży. Mieszkańcy wsi przylegających od północy do sekcji obejmującej Dolinę Chochołowską w roku 1819 odkupili tę część jako wspólnota, choć z utrzymaniem jej jako własności wiązało się wiele perypetii i tragedii. Wspólnota – nazywająca się obecnie Wspólnotą Leśną Uprawnionych 8 Wsi w Witowie – nadal jest właścicielem większości terenów leśnych w Dolinie Chochołowskiej. Wspólnotę tworzą mieszkańcy wsi: Ciche, Czarny Dunajec, Chochołów, Dzianisz, Witów, Wróblówka, Podczerwone, Koniówka. Prowadzi ona gospodarkę leśną oraz pobiera opłaty za wstęp do doliny. Pierwsze schronisko w dolinie powstało w roku 1911 u wylotu Doliny Starej Roboty. Z kolei pierwsze schronisko na Polanie Chochołowskiej powstało w 1932 roku (spalone pod koniec II wojny światowej). W 1937 rodzina Blaszyńskich wybudowała schronisko w Wyżniej Bramie Chochołowskiej, które spłonęło podczas wojny, a odbudowane w 1946 roku działało do 1974 roku, następnie przeszło w zarząd TPN. Obecnie mieści się tam leśniczówka Parku. W roku 1951 wybudowano obecne schronisko na Polanie Chochołowskiej. Dolina Chochołowska stanowi dużą atrakcję turystyczną, jest obecnie jednym z najczęściej odwiedzanych miejsc w Tatrach (w 2019 ilość sprzedanych biletów do doliny wyniosła – 307 729, w 2020 – 243 408). Do dyspozycji turystów są liczne szlaki pozwalające na wejście na większość szczytów w tym rejonie, przejście całego odcinka głównej grani Tatr otaczającej dolinę, a także przejście do sąsiednich dolin, w tym na słowacką stronę. Turyści często wybierają szlak papieski biegnący ze schroniska do Doliny Jarząbczej upamiętniający św. Jana Pawła II, który bywał w Dolinie Chochołowskiej. Zimą dolina jest ceniona przez narciarzy skiturowych, którzy szukają dłuższych tras z daleka od tłumów. Największe oblężenie przeżywa na wiosnę, w okresie kwitnienia krokusów. Największa ich populacja w Polsce (kilkanaście milionów) kwitnie właśnie na Polanie Chochołowskiej. W słoneczne weekendy dziennie zjeżdża do niej nawet kilkanaście tysięcy osób, by podziwiać fioletowe dywany. Szlak prowadzący Doliną aż do schroniska na Polanie Chochołowskiej można nie tylko przejść pieszo (co zajmuje ok. 2 godzin), ale także przejechać na rowerze, a zimą pokonać na nartach biegowych. Można także skorzystać z transportu konnego (latem dorożki, a zimą sanie kursują do Polany Chochołowskiej). Tym szlakiem można również wędrować z psem (na smyczy i najlepiej w kagańcu), co stanowi wyjątek na terenie całego TPN. Teren Doliny Chochołowskiej i Lejowej, choć leży w granicach Parku, należy w dużej części do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych 8 Wsi w Witowie i objęty jest ochroną krajobrazową. Dolina Chochołowska to miejsce szczególne w Tatrach. Piękne, popularne wśród turystów, trudne ze względu na uwarunkowania własnościowe, cenne przyrodniczo i kulturowo. W niewielu dolinach w Tatrach spotkać można tak mocny nacisk na kulturę i tradycję górali jak tu. W niewielu też znajduje się tak liczna zabudowa. Stawianie na terenie Parku nowych budynków, zwłaszcza w głębi dolin, jest rzadkością. To podkreśla wyjątkowość tego Konkursu i projektu.